Bir Kezden Bir Şey Olmaz Mantığını Yerle Bir Eden “Kırık Cam Teorisi” Nedir ve Türkiye’de Olsa Nasıl Olur?

Kırık cam teorisi ya da başka ismiyle kırık pencere teorisi, insanları suça iten faktörler ve kabahati engelleyen durumlar üzerine ortaya konmuş bir teoridir. Teori, insanların ya da yalnızca bir kişinin hata işlemesinin diğerlerini nasıl suça teşvik edici olduğunu açıklar. ABD’li kabahat psikoloğu Philip Zimbardo 1969 yılında yaptığı bir çalışma ile bu teoriye ismini vermese bile mevzuyu ortaya atar.

Zimbardo, bir deney çalışması yapmak için iki küme seçer. Toplumun hata oranının yüksek olduğu getto diye tabir edilen ve maddi durumun makûs olduğu Bronx bölgesini ve yüksek hayat standartlarına sahip olan, daha ayrıcalıklı kesitlerin yaşadığı Palo Alto bölgesini temel alır. Bu bölgelere 1959 model, plakasız ve kaputu açık birer otomobil bırakır.

Arabaların bırakılmasından üç gün sonra Bronx bölgesindeki otomobil büsbütün yağmalanmış ve çok makus haldeyken Palo Alto’daki araca kimse dokunmamıştır bile. Bunun sonucunda Zimbardo ve birkaç yardımcısı sağlam olan aracın yanına masraf ve bir alet yardımıyla araca ziyan verir. Birkaç darbeden sonra Palo Alto’da yaşayan beşerler da araca ziyan vermeye başlar ve bir mühlet sonra araba büyük hasar almış olur.

Bu deneyin sonucunda Philip Zimbardo şu sonuca ulaşır: “İlk camın kırılmasına ya da çevreyi kirleten birinci duvar yazısına müsaade vermemek gerek. Aksi halde makus gidişatı engelleyemeyiz.”

1982 yılında Kelling ve James  Atlantic Monthly dergisinde  “Kırık Camlar – Polis ve Mahalle Güvenliği” isimli bir makale yazmış ve teori günümüzdeki formunu almaya başlamış. Kelling ve James’in makalesinde Zimbardo’nun deneyine işaret ederek örneğin bir binanın “bir penceresinin kırılması ve tamir edilmemesi durumunda yakında tüm pencerelerinin kırılacağı” konusunda hemfikir olmuşlardır. Bu tarihten sonra da kırık cam teorisi cürüm teorisi olarak kullanılmıştır.

Bu teoriye nazaran kırık cam kırık kalmaya devam ederse bu onunla kimsenin ilgilenmediği manasına gelir. Kırık cam insanlara “ne istersen yap zira kimse bunu umursamıyor” sinyalini verir. Hasebiyle herkes tarafından görülebilen küçük bozulmalar, eksiklikler, düzensizlikler (kırılan camlar) derhal onarılmadığında bu durum zincirleme ve sarmal bir tesire yol açar. O denli ki olağanda kurallara uyması beklenen şahıslar de bu zincirleme tesire dahil olur.

Kırık cam teorisi anlayışının temelinde “Taviz, odunu doğurur.” kanısı vardır. Teori bu anlayışın ne kadar gerçek olduğunu deliller ve bir defadan bir şey olmaz demenin ne kadar yanlış olduğunu gösterir. Bu teori yalnızca bilim dünyasını ilgilendirmekle kalmamış, birçok mahallî polis teşkilatı kırık camların değerini keşfedip görmezden gelinen küçük kabahatler konusunda daha dikkatli olmaya başlamıştır. Örneğin New York polisi, evvel küçük kabahatlerin peşine düşmüştür. Metroya bilet almadan binenleri, apartman girişlerine tuvaletini yapanları ve kamu malına ziyan verenleri yakalayıp haklarında süreç yapmıştır.

Kırık cam teorisi yalnızca cürüm konusu ile sonlu değildir. Bilhassa rekabetin hâkim olduğu iş yerlerinde başarısızlığın ve randımanın düşmesinin nedenlerini anlamak için de bu teoriden faydalanılır. Hayatın her alanında karşımıza çıkan ve küçük meselelerin büyük problemlere dönüşmesine neden olan kırık camları Amerikalı müellif Micheal Levine birçok örnekle açıklamıştır.

Büyük bir restoran zincirinin bir şubesinde tuvalet kağıdı tükendiyse restoran sahiplerinin müşteri gereksinimlerini önemsemediğini gösterir. Böylece, müşteri bu restoranda yemeklerin uygun halde hazırlanmadığını düşünebilir. İtibarlı bir giysi mağazasındaki ilgisiz bir kasiyer bir kırık cam örneğidir. Üzerinde agresif bir slogan olan bir tişört ile çalışan kişi birtakım müşterilerin diğer dükkanlardan alışveriş yapmasına neden olur ve müşteriyi uzaklaştırır. Reyonlarda makûs sergilenmiş bir eser ‘kırık cam’ olabilir. Müşteri eseri neden iade edemediğini sorduğunda “kural bu” denmesi “kırk cam” olabilir. Yeterli hazırlanmamış bir menü ‘kırık cam’ olabilir. Bir çalışan bir şirkete ne münasebetle olursa olsun ziyan vermeye başlamışsa bu da bir kırık cam örneğidir.

Düzensizlik ile hata oranı ortasındaki ilgiyi açıklamak isteyen Keizer ve arkadaşları bunun için bir deney yapmıştır. İki farklı etrafta dışarı sarkacak ve içinde görülecek formda 5 Euroluk banknotlar bulunan zarfları posta kutularına yerleştirmişler ve oradan geçenlerin ne kadarının bu zarfları çalacaklarını gözlemlemişlerdir. Yoldan geçenlerden geniş bir kümenin (%13), bu zarfları aldığı ortaya çıkmıştır. Şayet posta kutusu grafitiyle kaplıysa, yani üzeri yazıyla boyanmışsa hırsızlık yapanların oranı ikiye katlanmıştır.

Kırık cam teorisine nazaran cürümle gayrette, kentlerin tertipli ve bakımlı olması hayli kıymetlidir. Yani teori bir kentte yaşayanların, o kentin düzenliliği ölçüsünde toplumsal yaşama uyumlu ve düzgün davranacaklarını ileri sürer. Pak ve tertipli bir etraf, o bölgenin izlendiğini ve yasa dışı davranışlara müsaade verilmeyeceğini bildirir. Bilakis, bakımsız bir etraf, terkedilmiş binalar, duvar yazıları, çöp yığınları bölgenin izlenmediği ve orada yaşayanların sorumsuz davrandıkları sinyalini vermektedir.

Eski New York Belediye Lideri Rudy Giuliani’ye New York’ta işlenen hatalarla nasıl çaba ediyorsunuz diye sorulduğunda şu karşılığı vermiştir. ‘Metruk bir bina düşünün. Binanın camlarından biri bile kırık olsa, o camı çabucak tamir ettirmezseniz, çok kısa müddette, oradan geçen herkes bir taş atıp, binanın tüm camlarını kırar. Ben birinci cam kırıldığında çabucak tamir ettirdim. Bir elektrik direğinin tabanına ya da bir binanın köşesine, biri, bir torba çöp bıraksın. O çöpü çabucak oradan kaldırmazsanız, her geçen, çöpünü oraya bırakır ve çok kısa bir müddette dağlar üzere çöp birikir. Ben birinci konan çöp torbasını kaldırttım.’