Hiç kelamda kendinizden emin bir halde karar verdiniz lakin bu karar geri tepti mi?
Eğer öyleyse, muhtemelen bilişsel ön yargılarınızdan etkilenmişsinizdir.
Psikolojik ön yargı olarak da bilinen bilişsel ön yargılar, farkında olmadan mantıksız bir formda karar verme yahut harekete geçme eğilimidir.
Örneğin, elinizdeki bilgiyi bilinçaltınızda seçici bir formda ayıklayabilir, gerçekleri farkına varmadan çarpıtabilir yahut bir karar vermeniz için arkadaş topluluğunuzun baskısı altında hissedebilirsiniz.
Bilişsel ön yargılar bizi nasıl etkiliyor?
Psikolog Amos Tversky ve Daniel Kahneman bilişsel ön yargı kavramını, birinci defa 1970’lerde insanların makul durumlarda neden mantık yürütmekte ve objektif bir biçimde karar vermekte zorlandıklarına dair yaptıkları araştırmalardan yola çıkarak geliştiriyorlar.
Bilişsel ön yargı, bilgiyi objektif olarak sürece konusundaki yeteneklerimizin sonlu olmasından kaynaklanan bir dizi öngörülebilir zihinsel yanılgı olarak tanımlanabilir.
Mantıksız ve irrasyonel kararlara yol açabilir, risk ve tehditleri yanlış değerlendirmenize neden olabilir.
Şunun üzere örneklere sıkça rastlarız:
– Otorite figürü olan birine, olmayan birine nazaran daha fazla güvenmek (Maalesef iş hayatında sıkça karşılaşıyoruz)
– Birinin mesleğine nazaran cinsiyetini varsaymak (Pilot denince akla erkek gelmesi üzere..)
– Her şeyi kendimizin bir halde halledebileceğimize inanıp, yardım istememek
Araştırmacılar, bilişsel ön yargılarımızın değerlerimizden, anılarımızdan, etrafımız ve karakter özelliklerimizden kaynaklandığını belirtiyorlar.
Ancak nedeni her ne olursa olsun, bizlerde yanlış davranış ve niyet sistemleri yaratabiliyorlarsa, bu ön yargıların farkında olmakta büyük yarar var.
Hele de zihnimizin oyunlarına gerçekmiş üzere inanıp, onlara güvenerek seçimler yapıyor ya da iddialarda bulunuyorsak.
Bugün 180 farklı bilişsel ön yargıdan bahsedilse de ben en sık hayatlarımızı işgal eden 10 adedinden bahsetmek istiyorum bugün.
Seçim ve kararlarımızı etkileyen 10 yaygın bilişsel ön yargı
1. Doğrulama ön yargısı
Doğrulama ön yargısı, mevcut inançlarınızı destekleyen bilgileri aradığınızda ve inandıklarınıza zıt düşen bilgileri reddettiğinizde ortaya çıkar. Bu durum, ilgili tüm bilgileri hesaba katmadığınız için ön yargılı kararlar almanıza yol açabilir.
Doğrulama ön yargısı, insanların istatistikleri yorumlama biçimini etkileyebilir. Beşerler, datalar aykırı bir görüşü desteklese bile, istatistiklerden mevcut inançlarını destekleyen bilgiler çıkarma eğilimindedir. Bu durum, istatistik temelli bir karar vermeniz gerektiğinde önemli bir sorun haline gelebilir. (Son ay satışların düştüğünü görüp, son 3 aydaki muazzam artışı hesaba katmamak üzere..)
2. Çapalama
Bu ön yargı, birinci izlenimle çabucak bir karara / görüşe varma eğilimidir – yani, sonuncu yargınızı karar verme sürecinin başlarında edindiğiniz bilgilere dayandırma eğilimidir.
Bunu bir ‘ilk izlenim’ ön yargısı olarak düşünün. ‘Çapayı’ bir sefer duyduğunuzda, onu yorumlamanız ve ona dayanarak yargıda bulunmanız mümkündür.
Örneğin; bir otomobil satıcısı pazarlığa 1 milyon TL’den başlarsa, gerçek pahasının 800.000 TL’ye yakın olduğunu bilseniz bile, sonunda teklifi 850.000’e düşürdüklerinde muhtemelen düzgün bir muahede yaptığınızı hissedersiniz. Bu durumda, otomobilin yaşı ve kalitesinden çok, birinci duyduğunuz sayı otomobile verdiğiniz pahası belirlemiştir.
3. Çok inanç ön yargısı
Bu durum, kendi bilgi ve görüşlerinize çok fazla güvendiğinizde ortaya çıkar. Ayrıyeten yaptığınız bir yorumun gerçekte olduğundan daha pahalı olduğuna da inanabilirsiniz.
Araştırmacılar, girişimcilerin genele nazaran daha fazla ‘aşırı itimat ön yargısı’ gösterme eğiliminde olduklarını söylüyorlar. Bu da aslında bilgilerinin hudutlarını fark etmelerini önleyerek teşebbüslerinde başarısız olmalarına sebep olur.
4. Halo etkisi
Bu, bir kişinin olumlu özelliklerini tüm karakterine yayma eğilimimizdir. Öbür bir deyişle, sevdiğiniz ve güvendiğiniz birinin yanıldığına ya da berbat biri olduğuna inanmak zordur.
Bir taraftan da birkaç âlâ özelliği nedeniyle, olumsuz taraflarını yadsıdığımız şahıslar vardır. Bu da aslında Halo tesirinin sonucudur.
Bunun tam karşıtıyla de karşılaşabilirsiniz: Boynuz Tesiri. Burada da birinin olumsuz özelliklerinin onun tüm yetenekleri hakkındaki yargımızı etkilemesi kelam konusu.
5. Kumarbaz yanılgısı
Kumarbaz yanılgısı ile geçmiş olayların geleceği etkilemesini bekleriz.
Çoğu vakit, şayet geçmişte bahtımız yaver gittiyse, bir dahaki sefere de o denli olacağına dair inancımız o kadar güçlü olabilir.
Ama aslında sonuçlar son derece meçhuldür. Daha evvel elde ettiğiniz bahta dayalı muvaffakiyetlerin sayısının gelecek üzerinde çok az tesiri vardır ya da hiç yoktur.
Çok klasik bir örnek olacak lakin yazı cinse atılması örneğini vermem mümkün. Bir yazı çeşide bahisinde arka arda yedi defa tipe gelirse, sekizinci kere yazı gelme mümkünlüğünün daha yüksek olduğunu varsayabiliriz. Fakat mümkünlük her vakit 50/50’dir
6. Temel atfetme hatası
Temel atıf yanılgısı, hatası dış olaylara yükleme eğilimidir.
Örneğin bir araba kazası geçirdiyseniz ve öbür şoför kusurluysa, temel atıf yanılgısı, karşınızdakinin makûs ya da dikkatsiz bir şoför olduğunu varsaymanıza neden olabilir.
Ancak sizin yanlışınız olan bir kazaysa, yanılgı hava şartlarından, frenin sıkı olmamasından, yerin taşlı olmasından kaynaklanıyor olabilir. Yani en azından sizin bu türlü düşünme olasılığınız yüksek.
7. Bandwagon ön yargısı
Bandwagon ön yargısı bir tıp küme Niyetidir. Burada, diğerleri zati bunu yaptığı için bir fikir oluşturma yahut harekete geçme eğilimi vardır. Diğerleri bir fikri benimsedikçe sizin de ‘çoğunluğa uyma’ olasılığınız artar.
Örneğin pandemi periyodunda, tedarikçi sıkıntıları nedeniyle stok ezası yaşanacağı kanısıyla, birçok insanın mesken eşyası yahut besin unsurlarını ‘panikle gereksiniminden fazla satın alması’ yaygın bir görüntüydü. Ve bu davranışı bir küme insanın marketlere atak etmesi tetikledi. Bir sürü insan stok yapıyorsa, vardır bir bildikleri, değil mi?
8. Maruz kalma etkisi
Buna aşinalık tesiri de diyebiliriz.
Karar verme sürecinde bu ön yargı, daha evvel duyduğunuz fikirleri, bireyleri yahut eğilimleri tercih etme biçiminde kendini gösterebilir.
Pazarlamacılar ekseriyetle maruz kalma tesirinden sıkça yararlanırlar. Yani tıpkı iletisi veren reklamları tekrarlayarak, insanların bir eser yahut markaya karşı daha yakın hissetmelerini sağlarlar.
9. Öngörü ön yargısı
Bazen ‘Başından beri biliyordum’ tesiri olarak da isimlendirilen geriye dönük ön yargı, bir kişinin, bir kararın sonucunu, o karar verilmeden evvel yanlışsız bir biçimde iddia ettiğine inanmasıdır.
Diyelim ki yeni bir eseri piyasaya sürmek ve pazarlamak için aylarca hazırlık yaptınız ve bu eserin büyük bir kâr getireceğinden eminsiniz. Lakin, her ne sebeple olursa olsun, eser başarısız oldu ve şirketiniz ziyan etti.
İşte bu noktada farkında olmadan kendinize şunları söylüyor olabilirsiniz:
‘İçten içe eserin başarısız olacağını biliyordum, keşke içgüdülerime güvenseydim! Baştan muhakkaktı.’
Geçmişe objektif olarak bakmak güç olabileceğinden, öngörü ön yargısı bilhassa bir kararın neden yanlış olduğunu anlamak istediğinizde sorun yaratabilir.
10. Dunning-Kruger etkisi
Dunning-Kruger tesiri, insanların kendilerinin ve oburlarının yetkinliklerini hakikat bir formda kıymetlendirme maharetlerini söz eder.
Genel olarak, düşük vasıflı beşerler kendi yeteneklerini abartma eğilimindeyken, yüksek vasıflı beşerler kendi yeteneklerini küçümseme eğilimindedir.
Bu tesire günlük ömürde sıkça rastlamak mümkün. Ben örneği iş görüşmelerinden vereyim. Genelde mülakatlarda yetkinliği yüksek bireyler tüm özelliklerinden bahsetmez, işlerine yarayacak kimi ayrıntıları atlarlar. Anlatmaya bedel görmezler. Lakin çok daha vasıfsız biri, olmadığı biri üzere görünerek, yeteneklerini parlatabilir ve kendini öne çıkarabilir.
Bu etkiyi vakit zaman hissettiğinize eminim, fakat dikkat: Kendimizi küçümsemek zihnimizin tuhaf oyunlarından biri.
***
‘Hayat seçimlerden ibaret’ cümlesine sıkça rastlarız. Bugüne dek yaptığı seçimlerin kimi vakit tatlı, kimi vakit epeyce acı sonuçlarını yaşamış biri olarak, artık dönüp baktığımda geçmişteki kimi kararlarımı benim değil, ön yargılarımın aldığını görüyorum.
Bu nedenle kısa bir hatırlatma yapmak istedim hem size hem kendime. Bilhassa de önümüzde kritik bir seçim periyodu varken yararı dokunursa, ne memnun bana.
LinkedlnTwitterInstagram
Bu makalede öne sürülen fikir ve yaklaşımlar büsbütün muharrirlerinin özgün fikirleridir ve Onedio’nun editöryal siyasetini yansıtmayabilir. ©Onedio
