Babil’den Kültür Merkezi İskenderiye’ye: Dünyanın En Değerli Antik Kentleri Doruktayken Tabana Nasıl Düştü?

Günümüzde, Filistin’de Batı Şeria kısmında yer alan Eriha kenti birçok savaşa tanıklık etmesiyle bilinir. Tarihin en eski kentlerinden biri olduğu düşünülmektedir. Kentin güçlü bir surla çevrili olduğu bilinmektedir. Yeşu Kitabı’nda anlatıldığına nazaran, İsrailoğulları orada Kenanlılarla karşı karşıya geldi ve sonunda kentin güçlü duvarlarını yıktı. Arkeologlar kentin yakınında birçok yerleşim yerinin olduğunu tespit etti. Bu yerler neredeyse 10.000 yıl öncesine, yani Son Buzul Çağı’na aittir. M.Ö. 8000 yılında Jericho’nun taş duvarı esasen inşa edilmişti. Bu duvarın düşman işgaline karşı değil, su taşkınlığına tedbir olarak yapıldığı düşünülmektedir. Kent, şu an Türkiye ve Suriye’nin birtakım kısımlarını içeren Mitanni İmparatorluğu’na yakınlığı nedeniyle, M.Ö. 1700’lerde dünyanın en büyük ve en değerli kentleri ortasında yer aldı.

Şehir, yüzyıllar boyunca boş bir bölge olarak kaldı. M.Ö. 1400 yılında İsrailoğullarının Kenan diyarını işgalinden ve Eriha’nın çöküşünden evvel kentin nüfusu zelzele nedeniyle azalmıştı. Bu, birden fazla tarihçinin, Eski Ahit’in Eriha Muharebesi hakkındaki açıklamasının muhtemelen mecazi olduğu ve gerçek bir olaya dayanmadığı sonucuna varmasına yol açtı.

Yüksek duvarlarıyla ünlü diğer bir kent olan Babil, şu an Irak hudutları içerisinde yer alan Fırat Irmağı’nın kenarına kurulmuştu. M.Ö. 2300 yılında kurulan Babil, M.Ö. 177’lerde Kral Hammurabi idaresinde büyük bir askeri üs ve merkez haline gelmişti. Kral Hammurabi’nin vefatının akabinde Babil karışık bir devir geçirmiş olsa da, kıymetli bir ticaret ve kültür merkezi olmaya devam etti. II. Nebukadnezar devrinde ise Babil bir defa daha dünyanın merkezi haline geldi.

Nebuchadnezzar, İsrailoğullarının düşmanıydı ve M.Ö. 587’de bir kuşatmada Kudüs Tapınağı’nı yıkmasıyla ünlüydü. Bu nedenle, İbranice İncil’de isminden makûs bahsedilir. Babil kenti ise günah ve kötülük yuvası olarak tasvir edilir. Antik dünya dokümanları; Babil’in sanat, kültür ve bilim için aydınlanmış bir merkez olduğu kadar bayanların eşit haklara sahip olduğu ilerici bir kent olduğunu söylemekte. Ayrıyeten, Babil tüm inanç ve dinlere karşı hoşgörülü bir ortama sahipti. Nebuchadnezzar’ın M.Ö. 562’deki vefatından sonra, Babil antik hiyerarşinin tepesinden süratle düştü.

M.Ö. 5000 civarında küçük bir köy olarak kurulduğu varsayım edilen Ur, M.Ö. 3800 civarında değerli ölçüde gelişmiş ve dünyada değer kazanmıştı. Dicle ve Fırat ırmaklarının Basra Körfezi’ne döküldüğü noktada bulunan Ur, kıymetli bir ticaret ve seyahat merkeziydi. M.Ö. 2047’den 2030’a kadar kenti yöneten Ur-Nammu, öncü bir kanunname oluşturdu. Oğlu ve halefi Şulgi Ur, krallığını Sümer’den ayırmak için yaklaşık iki yüz kırk bir kilometre uzunluğunda bir duvar inşa ettirdi. Ayrıyeten kültürel ve toplumsal gelişmelere öncelik verdi. Kent, İncil’de İbrahim’in doğum yeri olmasıyla da dikkat çekmektedir.

Diğer akademisyenler ise İbrahim’in Ur isminde farklı bir kentten geldiğine ve iki ismin karıştırıldığını tez etmekte. Ur, M.Ö. 1750’ye kadar değerli bir ticaret ve bilim merkezi olarak kaldı. Bölgedeki iklim değişikliği, tıpkı vakitte Basra Körfezi’nin kent hudutlarından biraz geri çekilmesi nedeniyle yerden elde edilen ticari kaynakları azalttı. Böylece kentteki birçok insan, Mezopotamya yahut Kenan’ın yerleşik bölgelerine göç etti.

Antik Sümer kenti Eridu, M.Ö. 5400’de günümüz Irak’ında kurulmuştur. Kentin, Tanrıça İnanna tarafından kurulduğuna, bilgelik ve sihir yaradanı Enki’ye mesken sahipliği yaptığına inanan Sümerler için büyük bir dini ehemmiyeti vardır.

M.Ö. 600 yılı civarında Eridu kenti terk edildi. Birtakım bulgular, bunun nedeninin arazinin çok kullanımına işaret etse de detaylar belirsizliğini korumaktadır.

Kartaca kenti, büyük limanıyla Akdeniz boyunca ilerleyen değerli bir ticaret merkeziydi. Kartaca, Pön dinini benimseyen Fenikeli yerleşimciler tarafından kurulmuştu.  Bir müddetliğine antik dünyanın en varlıklı kentlerinden biri oldu. Başlangıçta Yunanlılar, Romalılar, Akdeniz’de bulunan öbür uygarlıklarla barış içinde ticaret yapmalarına karşın Kartaca’nın geniş kaynakları, zenginliği ve coğrafik kıymeti kenti bir maksat haline getirdi.

Roma İmparatorluğu’nu Kuzey Afrika’nın ünlü savaş filleriyle işgal eden General Hannibal, İkinci Pön Savaşı sırasında Kartaca için savaştı. Romalılar; Üçüncü Pön Savaşı’nın sonunda Kartaca’yı yerle bir ettikten sonra, kent daha sonra hem Romalılar hem de Bizans İmparatorlukları tarafından tekrar inşa edildi lakin gelecekteki çatışmalarda daima olarak yerle bir edildi. Bugün Kartaca, çağdaş Tunus’un yaklaşık on altı kilometre dışında yer almakta.

Mısır’ın bugüne kadarki en büyük ikinci kenti olan İskenderiye, M.Ö. 331’de Makedonya fatihi Büyük İskender tarafından kuruldu. İskender’in halefi olan eski general I. Ptolemaios devrinde, kent kısa müddette tüm Helenistik uygarlığın odak noktası haline geldi.

İskenderiye, Akdeniz’in Yunan ve Roma egemenliği altında olduğu devirlerinde tekraren akına uğradı, yağmalandı ve yine inşa edildi. M.Ö. 365’teki yıkıcı bir tsunami ve Hristiyanlığın yükselişi kentin düşüşünü tetikledi.

Nijer Irmağı’nın çabucak kuzeyinde, günümüz Mali’sinde yer alan Timbuktu; aslında mevsimlik bir yerleşim yeriydi. On ikinci yüzyılda yerleşik sakinler gelmeden evvel göçebeler tarafından kurulmuş bir bölgeydi. Mali İmparatorluğu’nun başkanı Mansa Musa’nın 1325’te yaptığı çok değerli bir ziyaretin akabinde kent; bilhassa tuz, altın, fildişi ve köle ticareti için kıymetli bir merkez haline geldi.

On dördüncü yüzyılda Timbuktu, Mali İmparatorluğu’na dahil edildi ve akabinde 1468’de genişleyen Songhai İmparatorluğu tarafından işgal edildi. Tesirli mescitlere ve bilim beşerlerine mesken sahipliği yaptı. İslami öğrenme ve gelişme için kıymetli bir merkez haline geldi. 1591’de bir Fas ordusu Songhai’yi yendiğinde, Timbuktu’yu yeni başşehirleri yapmalarına karşın kentin düşüş devrine girmesine mani olunamadı.

Bugünkü Meksiko yakınlarında, İspanyol fethine kadar Aztek İmparatorluğu’nun merkezi olarak hizmet etti. Tenochtitlan, yaklaşık iki yüz yıl boyunca Aztek siyasi ve dini hayatının merkezi olarak hizmet etti. İmparatorluğun tepe yıllarında, kentte yaklaşık iki yüz bin insanın yaşadığı kestirim edilmekte. Kent, 13 Ağustos 1521’de Hernán Cortés’in eline geçti.

Kaifeng, dört ana kanal üzerindeki merkezi pozisyonu nedeniyle yüzyıllar boyunca Çin’in büyük bir kısmının başşehriydi. 1200 yılına gelindiğinde, güvenlik açığını dengelemek için kent duvarlarla çevrildi. 1234’te yağmalandı ve sakinleri kaçtı. Kaifeng tıpkı vakitte Çin’in en eski Yahudi nüfusu olan Kaifeng Musevilerinin de memleketidir.

Mısır’ın en eski ve en değerli antik kentlerinden biri olan Memfis, Eski Krallık’ın başşehriydi. Memfis, Nil Vadisi’nin başlangıcında kıymetli bir pozisyona sahipti ve Giza’daki piramide ve Saqqara’daki nekropole yakındı.

Asurlular M.Ö. 671’de Mısır’ı işgal ettiğinde, Memfis iki sefer yerle bir edildi. Mısır yabancı güçler tarafından boyunduruk altına girmeye zorlansa da, kent dini kıymeti nedeniyle süratle tekrar inşa edildi. MÖ 525’te Ahameniş Pers hükümdarı Cambyses II, Memfis’i ele geçirdi.