Endişeden Kurtulmak: Sağlıklı ve Sıhhatsiz Kaygı Cinsleri

Cesaret dehşetin yokluğu değil, dehşete direnmek ve hükmetmektir.

– Mark Twain

Beynimiz, her hissimizi yüz milyardan fazla hudut hücresinin oluşturduğu ağlarla yöneten gizemli bir yapıdır. Hislerimizin kimileri şuurlu fikir ve aksiyonlara yol açarken, kimileri da otomatik yansılar vermemize neden olur. Kaygı da bunlardan biridir. Kaygı, tehlikeli bir uyarıcı ya da tehlike ihtimali karşısında beyinde, kalp atışlarının ve nefesin hızlanması, kasların gerilmesi, kan basıncının yükselmesi üzere fizyolojik değişimlere yol açan kimyasalların salgılanmasıyla ortaya çıkan ve büsbütün otomatik olan “savaş ya da kaç” yansısıyla sonuçlanan bir zincirleme tepkisidir.

Bu tepkisi başlatan uyarıcı, karşımızdaki bir örümcek, boğazımıza dayanmış bir bıçak, konuşma yapmamızı bekleyen beşerlerle dolu bir konferans salonu, durup dururken zaten açılıp kapanan bir kapı yahut kazanmak zorunda olduğunuz bir imtihan olabilir. Dehşet belli bir tehdit sonucunda, “uyarıcı, savunmacı, korumacı” bir reaksiyon olarak ortaya çıkan yaşamsal bir “savunma mekanizması”dır ve üniversal bir histir.

İnsan, çok büyük, çok ve denetlenemeyen kaygılardan ve fobilerden sorumlu değildir fakat sorumlu olmayı ve denetim etmeyi öğrenmelidir. Bir tehlike ya da tehdit karşısında duyulan kaygı olağan ve doğal bir durumdur. Zira “öfke, hüzün, memnunluk ve korku” insanın dört temel duygusudur. Endişe, tabiatı gereği herkeste görülen, istemsiz, kaçınılmaz ve gerekli bir heyecandır. Örneğin, evli ve çocuklu bir danışanım çok istemesine karşın motosiklet kullanmaktan korkuyordu. Çok süratte denetimin kaybedilmesi önemli yaralanmalar ve vefatla sonuçlanabilecek kazlara yol açabileceğinden, bu endişe “sağlıklı ve hürmet duyulması gereken bir korku” idi. Bir öbür danışanım pitbull cinsi köpeklerden korkuyordu. Tehlikeli bir köpek olarak bilinen pitbullun beşere ziyan verebilecek kadar güçlü bir çenesinin olduğunu söylüyordu. Etrafında hiç köpek olmamasına karşın, aklına pitbull geldiğinde korkuyordu. Ne kadar istese de çok korktuğu için parklara, bahçelere giremiyordu. 

Bu endişe “sıkıntı verici bir korku” idi. Öteki bir danışanım otomobile binmekten korkuyordu. Onun korkusu çok daha kasvet vericiydi. Zira daha ağır ve denetlenmesi sıkıntı olan bu endişe, hem işini gerçek dürüst yapmasını engelliyor hem de sık sık bu kaygıyı yaşamasına neden oluyordu. Otomobile binmekten olabildiğince kaçınıyor, gitmesi gereken yerlere yürüyerek gidiyor, otomobile binmek zorunda kaldığında ise sakinleştirici bir ilaç almak durumunda kalıyordu. Korna sesi duyduğunda sıçrıyor, kalbi mecnun üzere çarpıyordu. Bu dehşet da “acı verici bir korku” idi. Bir öteki danışanım ise babasının vefatından sonra başına berbat bir şey gelebileceğinden korktuğu için iki yıldır konutundan çıkamıyordu. Hayatı kısıtlanmış ve acı verici bir hal almıştı. Bu dehşet ise “gerçek dışı bir korku” idi.

Can ve mal güvenliğini müdafaa altına alan “ev alarm sistemleri” hırsızlığa karşı tahlil üretirken, birebir vakitte yangın, gaz kaçağı, acil sıhhat ve panik durumları üzere özel tahlilleri de kapsar. Bu tip bir alarm meskene hırsız girdiğinde çalışmalıdır. Gerekli şahısların duyacağı kadar güçlü bir ses çıkartmalıdır. Lakin yakın etrafta panik yaratacak kadar da rahatsız edici olmamalıdır. Ayrıyeten işini tamamladığında susmalıdır. Kaygı da tıpkı hırsız girmesi durumunda çalan alarm üzeredir ve fonksiyonu evvel kişiyi bir tehlike konusunda uyarmak, sonra da bu tehlikeye karşı en tesirli biçimde uğraş etmeye yöneltmektir. Bu nedenle “sağlıklı ve olağan bir korku”, tehdit ve tehlike karşısında harekete geçirme ve savunma sistemlerini devreye sokma açısından ölçülü bir tesir sağlayan bir alarmdır. 

Sağlıklı ve olağan dehşet, gerçek bir tehlike karşısında yerinde ve hakikat halde harekete geçmeli, şiddeti tehlikeyle orantılı olmalı ve savunma konusunda tesirli olmalıdır. Tehlike geçtikten sonra ya da çok tehlikeli bir durumun kelam konusu olmadığı anlaşıldığında da süratle ve kolaylıkla sona ermelidir. Aksi takdirde faydasız ve tehlikeli olur. Zira bitmeyen ve devam eden, denetlenemeyen ve denetimden çıkan dehşet, insanın tehdit ve tehlike durumunda uyarılma kapasitelerini felç eden bir “panik atak” durumuna dönüşebilir.

Harekete geçmesi ve denetlenmesi açısından bozuk bir alarma benzeyen “sağlıksız ve olağandışı korku” çok yorucu ve yıpratıcıdır. Birden fazla vakit çok düşük tehdit ve tehlike eşiklerinde bile çok güçlü bir biçimde tetiklenir ve hiçbir esneklik kelam konusu olmadığından süratle paniğe dönüşür. Aykut ismini verdiğim danışanım toplumsal fobisi yüzünden konuttan çıkamıyordu; çıkmak zorunda kaldığında yaşadıklarını “Sanki herkes bana bakıyor. Büyük bir utanç duyuyorum. Çabucak kaçıp gitmek istiyorum. Ölecekmiş üzere oluyorum, kimseyi yine görmek istemiyorum. Kendimi daima kovalanan bir av hayvanı üzere hissediyorum. Birisi bana bir şey söylemeye çalıştığında kulaklarım uğulduyor, anlamsız bir halde kıpkırmızı oluyorum, titriyorum ya da terliyorum. Çok korkuyorum!” formunda anlatıyordu. 

“Sosyal fobi”, kişinin diğerleri tarafından yargılanabileceği korkusunu taşıdığı toplumsal ortamlarda mahcup ya da rezil olacağı konusunda bariz ve daima dehşetinin olduğu bir “kaygı bozukluğu”dur. Toplumsal fobisi olan bireyler, diğerleriyle yakın etkileşimde bulunmaları ya da bir aksiyonu diğerlerinin yanında yerine getirmeleri gereken durumlardan korkarlar ve bunlardan olabildiğince kaçınmaya çalışırlar. Diğerlerinin kendileriyle ilgili olarak “Bunalımlı, zayıf, kaçık ya da aptal” üzere yargılarda bulunacağını düşünürler. Ellerinin ya da seslerinin titrediğinin yahut terlediklerinin, kıpkırmızı olduklarının farkına varacaklarıyla ilgili dertlerinden dolayı toplum önünde konuşmaktan korkarlar. Sağlıklı ve olağan olmayan bu endişenin denetlenmesi çok zordur. Kaygı alarmı gerçek bir tehlike yahut tehdide nazaran uyarlanmış değildir ve çok kısa müddette “korkudan korkmak” formunda tanımladığım denetlenmesi mümkün olmayan bir panik atağa da dönüşebilir. 

Bir danışanım yaşadıklarını şöyle söz ediyordu: “Topluluk içinde konuşamıyorum. Partiye katılamıyorum. Yabancılarla tanışma üzere toplumsal aktivitelerden daima uzak duruyorum. Bir iş yaparken öbürleri tarafından izlenmekten, işverenimle konuşmaktan, bir bayanla tanışmaktan, genel tuvaletleri kullanmaktan, telefonda konuşmaktan, oburlarının yanında yazı yazmaktan, herkesin içinde yüzümün kızarmasından yahut kontrolümü kaybetmekten çok fakat çok korkuyorum. Bu dehşet gelir gelmez bunun çabucak bir panik atağa dönüşmesinden de çok korkuyorum. Bu durum beni delirtecek diye de korkuyorum. 

Korku bitiyor fakat geri geliyor. Ne kadar sık ve çok korkarsam daha şiddetli ve daha kolay korkmaya başlıyorum. Hatta bazen biriyle konuştuğum aklıma geldiğinde bile korkuyorum ve panik atak geçiriyorum. Kalbim büyük bir heyecanla çarpıyor, bacaklarımda derman kalmıyor, titriyorum, bağırsaklarım düğümleniyor, başım dönüyor… Zihnim vahim bir formda rezil olma imajlarıyla dolu… Bu imajlardan kurtulmam mümkün değil…” 

Bu tipten çok ve baskı yapan kaygılar fobi alarmıdır. Sıhhatsiz ve olağandışı bir endişenin azalması yahut bütünüyle geçmesi çok uzun vakit alır ve bu çeşit endişeler çok kolay bir formda yine alevlenir.